Thành ngữ là gì? Các nghiên cứu khoa học về Thành ngữ

Khái niệm thành ngữ

Thành ngữ là đơn vị ngôn ngữ có cấu trúc cố định và mang ý nghĩa biểu trưng, thường không thể diễn giải bằng cách cộng dồn nghĩa của từng từ riêng lẻ. Đây là dạng biểu đạt đặc biệt vì sự kết hợp từ vựng tạo ra nghĩa hàm ẩn, nhiều khi vượt ra khỏi nghĩa đen của câu. Thành ngữ tồn tại trong mọi ngôn ngữ và phản ánh cách cộng đồng diễn đạt những kinh nghiệm, quan sát và tri nhận mang tính khái quát.

Trong giao tiếp tự nhiên, thành ngữ tạo ra hiệu ứng ngữ nghĩa súc tích và giàu hình ảnh. Người nói có thể truyền tải ý phức tạp bằng một cụm từ ngắn, nhờ đó tăng hiệu quả biểu đạt. Sự cô đọng này xuất phát từ việc thành ngữ được lưu truyền qua nhiều thế hệ, dần trở nên quen thuộc và mang tính quy ước. Tính chất này khiến thành ngữ vừa linh hoạt trong diễn đạt, vừa ổn định về hình thức.

Bảng dưới đây cho thấy một số đặc điểm cơ bản của thành ngữ trong ngôn ngữ học:

Đặc điểm	Mô tả
Tính cố định	Khó thay đổi trật tự hoặc thay thế thành phần
Tính hàm ẩn	Nghĩa vượt ra ngoài nghĩa đen của các từ
Tính biểu trưng	Dựa trên hình ảnh, kinh nghiệm và lối tư duy

Đặc điểm hình thức và cấu trúc

Thành ngữ có cấu trúc ngắn gọn, mang tính nhịp điệu và nhiều khi có sự lặp lại âm hoặc từ. Các đặc điểm này giúp chúng dễ ghi nhớ và dễ sử dụng trong giao tiếp. Cấu trúc có thể là cụm động từ, cụm danh từ hoặc cụm so sánh, miễn là giữ nguyên được hình thức quen thuộc của cộng đồng ngôn ngữ. Nhiều thành ngữ có dạng đối xứng nhằm tăng tính cân bằng và thẩm mỹ.

Hình thức của thành ngữ thường được duy trì ổn định dù ngôn ngữ có thay đổi theo thời gian. Điều này xuất phát từ tính truyền thống của chúng: khi đã trở thành đơn vị cố định, thành ngữ ít chịu tác động của biến đổi ngôn ngữ thông thường. Một số thành ngữ có thể thay đổi nhẹ tùy vùng phương ngữ nhưng cốt lõi cấu trúc vẫn được bảo toàn. Chính sự ổn định này khiến thành ngữ trở thành kho tư liệu ngôn ngữ có giá trị lâu dài.

Dưới đây là một số dạng cấu trúc thành ngữ thường gặp:

• Cụm động từ: thể hiện hành động mang ý nghĩa bóng.
• Cụm danh từ: dùng hình ảnh biểu trưng mô tả tính chất.
• Dạng so sánh: dùng phép so sánh để tạo ấn tượng.

Đặc điểm ngữ nghĩa

Ngữ nghĩa của thành ngữ mang tính hàm ẩn, biểu trưng và giàu tính hình tượng. Các yếu tố hình ảnh thường xuất phát từ đời sống lao động, tự nhiên hoặc sinh hoạt văn hóa, tạo nên sự gợi hình mạnh mẽ. Người dùng phải dựa vào tri thức văn hóa chung để hiểu ý nghĩa, thay vì dựa trên cấu trúc ngữ pháp thông thường. Đặc điểm này khiến thành ngữ gần với tư duy biểu tượng trong văn hóa dân gian.

Nhiều thành ngữ mang ngữ nghĩa khó đoán, đặc biệt đối với người học ngôn ngữ thứ hai. Điều này xảy ra vì thành ngữ không còn giữ nguyên nghĩa gốc, mà tích hợp nhiều lớp nghĩa lịch sử và văn hóa. Một số thành ngữ trở nên phổ biến đến mức người nói không còn nhận ra nguồn gốc hình ảnh ban đầu. Sự tách rời giữa nghĩa đen và nghĩa bóng là một trong những tính chất quan trọng giúp phân biệt thành ngữ với các cụm từ tự do.

Bảng sau minh họa mức độ biểu trưng trong ngữ nghĩa thành ngữ:

Mức độ	Mô tả
Thấp	Nghĩa vẫn liên hệ tương đối với nghĩa đen
Trung bình	Có yếu tố hình tượng nhưng dễ suy đoán
Cao	Nghĩa tách biệt hoàn toàn khỏi hình ảnh gốc

Phân loại thành ngữ

Thành ngữ có thể được phân loại dựa trên cấu trúc hình thức, ngữ nghĩa hoặc chức năng giao tiếp. Phân loại theo cấu trúc tập trung vào hình thức ngôn ngữ, như cụm từ cố định hay cấu trúc đối xứng. Phân loại theo ngữ nghĩa đánh giá mức độ ẩn dụ, biểu tượng hoặc hình tượng trong cách diễn đạt. Cách phân loại này giúp xác định tính phức tạp và mức độ khó hiểu.

Phân loại dựa trên chức năng giao tiếp xem xét vai trò của thành ngữ trong lời nói, ví dụ nhấn mạnh cảm xúc, khái quát hóa kinh nghiệm hoặc phê phán xã hội. Một số nhà ngôn ngữ học còn phân loại thành ngữ thành nhóm miêu tả, nhóm đánh giá và nhóm khuyên răn. Sự đa dạng trong phân loại phản ánh sự phong phú của thành ngữ trong đời sống ngôn ngữ.

Danh sách các hướng phân loại phổ biến:

• Phân loại theo cấu trúc.
• Phân loại theo ngữ nghĩa.
• Phân loại theo chức năng giao tiếp.

Nguồn gốc và tiến hóa của thành ngữ

Thành ngữ có nguồn gốc từ kinh nghiệm sống, lao động sản xuất, quan sát tự nhiên và các mối quan hệ xã hội được tích lũy qua nhiều thế hệ. Nhiều thành ngữ xuất phát từ ngôn ngữ dân gian, truyện cổ, tục ngữ hoặc các sự kiện lịch sử để lại dấu ấn sâu đậm trong cộng đồng. Những hình ảnh quen thuộc như con vật, hiện tượng thiên nhiên, công cụ lao động thường được sử dụng làm nền tảng tạo nên ý nghĩa biểu trưng, khiến thành ngữ dễ đi vào đời sống và tồn tại bền bỉ.

Quá trình tiến hóa của thành ngữ diễn ra theo thời gian khi ngôn ngữ thay đổi và xã hội phát triển. Một số thành ngữ giữ nguyên nghĩa và cấu trúc, trong khi một số khác được mở rộng hoặc đổi nghĩa theo bối cảnh mới. Các thành ngữ có nguồn gốc cổ xưa đôi khi được sử dụng với sắc thái hiện đại, giúp duy trì sự sống động của chúng. Những biến thể phương ngữ cũng góp phần tạo ra các phiên bản khác của cùng một thành ngữ, phản ánh sự đa dạng văn hóa vùng miền.

Dưới đây là các giai đoạn hình thành và biến đổi thành ngữ:

• Giai đoạn dân gian: hình thành từ kinh nghiệm đời sống và lao động.
• Giai đoạn văn bản hóa: xuất hiện trong văn học, ghi chép ngôn ngữ.
• Giai đoạn hiện đại: chịu ảnh hưởng từ giáo dục, truyền thông và giao lưu văn hóa.

Thành ngữ trong giao tiếp và ngôn ngữ văn học

Trong giao tiếp hàng ngày, thành ngữ đóng vai trò tăng sức biểu đạt, giúp truyền tải thông tin theo cách ngắn gọn, giàu hình ảnh và giàu cảm xúc. Người nói có thể sử dụng thành ngữ để nhấn mạnh, bình luận hoặc mô tả sự vật hiện tượng một cách sinh động. Điều này làm cho thành ngữ trở thành công cụ hữu hiệu để diễn đạt ý phức tạp nhưng dễ nhớ và dễ tiếp nhận.

Trong ngôn ngữ văn học, thành ngữ góp phần tạo phong cách nghệ thuật và chiều sâu biểu cảm. Nhà văn, nhà thơ và người viết báo sử dụng thành ngữ như một biện pháp tu từ nhằm tạo nhịp điệu, tăng tính hình tượng và khắc họa tính cách nhân vật. Thành ngữ trong văn chương không chỉ bộc lộ màu sắc văn hóa mà còn phản ánh sự sáng tạo trong ngôn ngữ viết.

Bảng minh họa vai trò của thành ngữ trong hai lĩnh vực:

Lĩnh vực	Vai trò của thành ngữ
Giao tiếp đời sống	Diễn đạt nhanh, rõ nghĩa, tăng tính biểu cảm
Ngôn ngữ văn học	Tạo phong cách, tăng sức gợi hình và chiều sâu nội dung

Thành ngữ và bản sắc văn hóa

Thành ngữ là kho lưu giữ tri thức văn hóa của một cộng đồng, phản ánh cách người ta nhìn nhận thế giới, đánh giá giá trị đạo đức và truyền đạt kinh nghiệm sống. Các thành ngữ liên quan đến nông nghiệp, gia đình, lao động hay tự nhiên đều cho thấy mối liên hệ giữa con người và môi trường sinh tồn. Vì vậy, nghiên cứu thành ngữ cũng là nghiên cứu cấu trúc văn hóa và tư duy của xã hội.

Nhiều thành ngữ chứa đựng những quan niệm sống như lòng tin, sự đoàn kết, mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên hoặc những chuẩn mực đạo đức. Đối với nhà nghiên cứu văn hóa, thành ngữ là chìa khóa để giải mã cơ chế hình thành giá trị cộng đồng. Trong giao thoa văn hóa, sự tương đồng hoặc khác biệt giữa thành ngữ các ngôn ngữ có thể cho thấy những điểm chung và nét riêng của từng nền văn hóa.

Ví dụ về khía cạnh văn hóa thể hiện trong thành ngữ:

• Giá trị đạo đức: trung thực, cần cù, hiếu nghĩa.
• Tri thức dân gian: quan sát thời tiết, mùa màng, tự nhiên.
• Cách tư duy: biểu trưng hóa hiện tượng bằng hình ảnh quen thuộc.

Sự khác biệt thành ngữ giữa các ngôn ngữ

Thành ngữ tồn tại ở mọi ngôn ngữ nhưng không phải lúc nào cũng có sự tương ứng trực tiếp về hình thức hoặc ý nghĩa. Nhiều thành ngữ mang tính biểu trưng gắn liền với văn hóa, khiến chúng trở nên độc đáo và khó chuyển dịch sang ngôn ngữ khác. Khi dịch thành ngữ, người dịch phải cân nhắc ngữ cảnh, sắc thái và ý nghĩa văn hóa để tránh hiểu sai.

Sự khác biệt còn thể hiện ở hình ảnh được sử dụng để diễn đạt. Một ngôn ngữ có thể dùng hình ảnh động vật, trong khi ngôn ngữ khác dùng hiện tượng tự nhiên để diễn đạt cùng một khái niệm. Điều này tạo nên sự phong phú trong cách nhìn nhận thế giới của từng cộng đồng. Thành ngữ có thể tiết lộ sự tương đồng văn hóa, nhưng đồng thời cũng nhấn mạnh tính đa dạng của các hệ thống biểu tượng.

Bảng minh họa sự khác biệt trong cách diễn đạt thành ngữ giữa các ngôn ngữ:

Ngôn ngữ	Hình ảnh điển hình
Tiếng Việt	Hình ảnh nông nghiệp, đời sống dân gian
Tiếng Anh	Hình ảnh động vật, thời tiết, sinh hoạt đô thị
Tiếng Nhật	Hình ảnh thiên nhiên, triết lý truyền thống

Ứng dụng của thành ngữ trong nghiên cứu ngôn ngữ

Trong ngôn ngữ học hiện đại, thành ngữ được xem là một phần quan trọng của hệ thống biểu trưng văn hóa và cấu trúc nhận thức. Các nhà nghiên cứu sử dụng thành ngữ để phân tích cách tư duy ẩn hiện trong ngôn ngữ và cách con người mô hình hóa thế giới thông qua ẩn dụ và hoán dụ. Thành ngữ là tư liệu quý trong ngôn ngữ học tri nhận vì chúng cho thấy sự gắn kết giữa ngôn ngữ và nhận thức.

Trong dịch thuật, thành ngữ luôn là thách thức vì tính hàm ẩn và tính văn hóa cao. Dịch giả phải lựa chọn giữa giữ nguyên hình ảnh gốc hoặc chuyển đổi sang hình ảnh tương đương trong ngôn ngữ đích. Những nghiên cứu của Linguistic Society of America cung cấp mô hình phân tích nhằm giải mã cấu trúc và ý nghĩa thành ngữ, hỗ trợ việc giảng dạy và xử lý ngôn ngữ tự nhiên.

Các lĩnh vực ứng dụng của thành ngữ trong nghiên cứu:

• Ngôn ngữ học tri nhận.
• Ngữ nghĩa học và phân tích diễn ngôn.
• Nghiên cứu dịch thuật và giáo dục ngoại ngữ.

Kết luận

Thành ngữ là đơn vị ngôn ngữ mang tính văn hóa sâu sắc, góp phần quan trọng trong giao tiếp và nghiên cứu ngôn ngữ. Sự phong phú, hàm ẩn và bền vững của thành ngữ giúp chúng trở thành kho tri thức độc đáo trong mọi nền văn hóa. Nghiên cứu thành ngữ mở ra hướng tiếp cận hiệu quả để hiểu rõ hơn về cấu trúc ngôn ngữ và tâm thức cộng đồng.

Tài liệu tham khảo

• Linguistic Society of America. Introduction to Semantics. https://www.linguisticsociety.org
• Oxford Languages. Idioms and Figurative Expressions. https://languages.oup.com
• Cambridge Dictionary Editors. Studies on Idiomatic Language. https://www.cambridge.org